De NOS, het Parool en NU.nl publiceerden deze week allemaal een overzicht van veelgestelde vragen of belangrijkste feiten. Wist je bijvoorbeeld dat naar verwachting maar zo’n 2 procent van de besmette personen overlijdt? Ter vergelijking: tijdens de SARS-uitbraak (ook een coronavirus) in 2002 was dit 10 procent. En ook aan de ordinaire huis-tuin-en-keukengriep gaan jaarlijks duizenden mensen dood, in het winterseizoen van 2017/2018 in Nederland alleen al bijna 9,5 duizend meer dan werd verwacht op basis van de normale sterftecijfers.

Na het valse WhatsApp-bericht dat Overvecht afgesloten zou zijn wegens een besmetting (nep en zeker niet afkomstig van de NOS), werden donderdag en vrijdag ook in Nederland de eerste twee besmettingen gemeld, in Loon op Zand en Diemen.

Cijfers en en aantijgingen (bijvoorbeeld over het verspreiden van desinformatie door de Russen) zijn niet altijd te vertrouwen. Pointer van de KRO-NCRV legt uit waarom het zo lastig is om beweringen over het coronavirus te verifiëren. ‘Onze slogan is: harde cijfers, goed verhaal. Maar hoe hard zijn die cijfers?’

Mediawijsheidgoeroe Mike Caulfield maakte een speciale website over het verifiëren van corona-informatie, Infodemic. Hij demonstreert hier zijn SIFT-methode: Stop; Investigate the Source; Find better coverage; Trace claims, quotes and media to the original context. Nuttig, en niet alleen voor het beoordelen van web-informatie over het coronavirus.

Volgens NPR ziet de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) een vrij eenvoudige oplossing voor de vloedstroom aan nepnieuws rond het virus: simpelweg de waarheid verspreiden. Om dat te doen, spreekt de WHO onder andere grootschalige werkgevers aan (bijvoorbeeld organisaties die in de Forbes 500 staan), maar ook grote techbedrijven als Google, Twitter en Facebook. Via deze reuzen komt de werkelijkheid terecht bij het publiek.

‘Anderen zijn goedgelovig, ik laat me niks wijs maken.’ Dat is de houding van de meeste mensen. Maar hoe kan het dan dat er zoveel misleidende berichten circuleren? Deze maand publiceerde het European Journal of Communication een onderzoek naar het zogenaamde third person effect bij het herkennen van nepnieuws: het idee dat mensen geneigd zijn te geloven dat fake news meer effect heeft op anderen dan op henzelf. Bij dit third person effect speelt een dubbele standaard mee: personen onderschatten de invloed die media op hen hebben en overschatten deze invloed bij anderen.

Volgens de onderzoekers kan de toename van nepnieuws in theorie op verschillende wijzen worden tegengegaan, onder andere door zowel gebruikers als mediaprofessionals aan te leren kritisch naar nieuws te kijken. Twee hindernissen staan deze empowerment in de weg. Allereerst zijn socialmediagebruikers minder ervaren en naïever dan vaak verondersteld, en ten tweede denken zij dus doorgaans dat anderen veel slechter zijn in het beoordelen van nieuws dan zijzelf.

Bij ruim achthonderd Roemeense volwassenen namen de onderzoekers een enquête af, met daarin vragen als ‘Hoe zeker ben je ervan dat jij / je vrienden en familie / mensen in het algemeen in staat zijn nieuws dat de werkelijkheid verkeerd neerzet te identificeren?’ De respondenten antwoordden over het algemeen volgens de redenering: ‘Ik weet dat er veel nepnieuws bestaat, maar dit heeft vooral effect op anderen – mijn naasten en mensen in mijn netwerk. Ik ben me er doorgaans bewuster van.’

Hoogopgeleiden beschouwen deze kloof tussen henzelf en de rest als het grootst. Ook mensen die Facebook niet regelmatig gebruiken, zien zichzelf als minder goedgelovig dan personen die hun nieuws wel via Facebook ontvangen, omdat zij traditionele nieuwsbronnen betrouwbaarder achten. Politieke interesse is de sterkste indicatie van het third person effect, waarschijnlijk door de aanname dat nepnieuws vooral politieke onderwerpen betreft. Ook confirmation bias – de neiging om informatie zo te interpreteren dat deze aansluit bij de eigen overtuigingen, gedachten en gevoelens – speelt een belangrijke rol.

In de rapportage van het aantal antisemitische incidenten in Nederland is geen piek zichtbaar in het jaar 2019. Dit concludeerde de Volkskrant naar aanleiding van een bewering van het Centrum voor Informatie en Documentatie Israël (Cidi). Dat over het aantal meldingen verwarring bestaat, komt doordat het registratiesysteem sinds 2012 enkele keren is aangepast. Negen van de tien Joodse Nederlanders geven aan wel groeiend antisemitisme te ervaren in de afgelopen jaren. De Volkskrant benadrukt: piek of geen piek, elk antisemitisch incident is er een te veel.

Windmolens besparen echt meer energie dan ze kosten, concludeerde NUcheckt na een tweet van oud-minister Ronald Plasterk, waarin hij dit ontkende. NUcheckt concludeerde na onderzoek: windmolens besparen een jaar na plaatsing al CO2, leveren twintig maal meer energie op dan ze kosten en zorgen voor 45 keer minder CO2-uitstoot dan kolen.

Pudding uit de magnetron, taartglazuur gemaakt van ijs en caramelversieringen die in een paar minuten klaar zijn. Ken jij ze ook, van die filmpjes in je socialmediafeed met life hacks voor tijdens het koken of bakken? De BBC nam de proef op de som (video) en testte of deze trucjes wel echt werken. In alle hierboven genoemde voorbeelden bleek dat niet het geval. Sterker nog: volgens een voedingswetenschapper kunnen de ‘handigheidjes’ zelfs gevaarlijk zijn.

Afgelopen week zorgde Michael Bloomberg in de Verenigde Staten voor enige opschudding met een video die hij twitterde. Het was een fragment uit een debat tussen de Democraten die strijden om de kandidatuur voor deelname aan de Amerikaanse presidentsverkiezing.

De miljardair Bloomberg zegt in het fragment: “Ik ben de enige hier die ooit een bedrijf is begonnen, dat klopt toch?” Vervolgens zien we 22 seconden lang beschaamde en starende blikken van zijn zwijgende tegenstrevers.

Maar… dit heeft nooit zo plaatsgevonden. In werkelijkheid duurde de stilte 2 seconden, waarna Bloomberg verder ging met zijn betoog. Kortom, de video is geknipt en geplakt.

Bedrieglijk en misleidend, verklaarden deskundigen tegen Vox. The Factchecker van The Washington Post vond deze misleiding vier Pinocchio’s waard.

3 maart 2020: Wetenschapscafé in Gent (BE). Fake news, waar of niet waar? 19.45-22.00 uur, gratis entree.

5 maart 2020: Mediacafé in Gent (BE). Wie stopt fake news op sociale media? 20-21.30 uur. Tickets zijn gratis. Met VRT-ombudsman Tim Pauwels en Nieuwschecker Alexander Pleijter.

9 maart 2020: Presentatie over nepnieuws en alles wat daarmee te maken heeft in de Openbare Bibliotheek Voerendaal, speciaal voor senioren. 14:00-15:30 uur, gratis entree.

19 maart 2020: Lezingen en workshops voor informatieprofessionals, georganiseerd door VOGIN-IP (Amsterdam). Inclusief een workshop Factchecken door Nieuwschecker Alexander Pleijter. Kosten 350 euro; 60 euro voor studenten (alleen voor de lezingen).

20-22 april 2020: In Leiden vindt MISDOOM plaats, het Multidisciplinary International Symposium on Disinformation in Open Online Media. Beoogde deelnemers: onderzoekers, journalisten, beleidsmakers en andere geïnteresseerden.

28 april 2020: Lezing over fake news van VRT-journalist Tim Verheyden in Asse (BE). 20:00-21:30 uur. Tickets 3 euro.

Wij staan altijd open voor tips. Lees of hoor je iemand (bijvoorbeeld een politicus) iets zeggen wat je niet vertrouwt? Of zie je op sociale media nepnieuws voorbijkomen? Stuur je tips door naar ons en wie weet gaan we ermee aan de slag. Je kunt ons bereiken via DM op Twitter, Facebook of Instagram of per mail: nieuwscheckersleiden@gmail.com.

Tot de volgende nieuwsbrief,

Peter Burger, Alexander Pleijter en Romy Heymans