Hoe om te gaan met complotdenkers

Handvatten om complottheorieën over Joden en over moslims aan te pakken in het onderwijs: dat is de opbrengst van een uitgebreid literatuuronderzoek door het Kennisplatform Inclusief Samenleven (KIS). Op basis van sociaal-psychologische en andere studies, aangevuld met gesprekken met experts, suggereren de auteurs acht strategieën om complottheorieën tegen te gaan. Onderzoek voor het KIS wordt uitgevoerd door het Verwey-Jonker Instituut en Movisie, gefinancierd door het Ministerie van SZW.

Het rapport begint met een overzicht van inhoud en aanhangers van deze complottheorieën. Complotclaims over Joden en moslims overlappen elkaar, en in een aantal complottheorieën spelen beide groepen een rol. Zo worden in de meest rechtse hoek van het politieke spectrum George Soros en andere Joodse financiers en bankiers voorgesteld als de drijvende kracht achter de ‘omvolking’ van Europa met islamitische immigranten.

Complotten zien zit ingebakken in de menselijke psyche: we zijn geprogrammeerd om patronen te herkennen, maar kunnen die ook zien waar ze niet zijn. Die kans wordt groter als mensen een wantrouwend wereldbeeld hebben, politiek sterk nationalistisch zijn en rechts autoritair, zich onmachtig en bedreigd voelen en over een verminderd analytisch vermogen beschikken. Het rapport is nogal summier over de vraag waar deze complotten precies worden verspreid en door wie. Daar is meer over bekend (bijvoorbeeld dit onderzoek naar antisemitisme online).

De meeste aandacht gaat naar preventie en aanpak, met de nadruk op voortgezet onderwijs en mbo. Het rapport somt acht maatregelen op die zijn gericht op individuen en groepen, waaronder debunking, prebunking, analytisch denken bevorderen, priming, belachelijk maken en empathie tonen.

Debunking ontkracht een bepaalde complotclaim - factchecks zijn een voorbeeld. Prebunking leert leerlingen alert zijn op algemene kenmerken van complottheorieën. Priming spoort mensen zonder dat ze dat zelf door hebben aan om, bijvoorbeeld, beweringen rationeel en kritisch te benaderen.

Bij elke strategie noteren de onderzoekers hoeveel bewijs er is voor de werkzaamheid, en wanneer het niet werkt. Complotdenkers belachelijk maken zal voor fanatieke aanhangers eerder averechts werken, bijvoorbeeld. Het rapport eindigt met de belangrijke disclaimer dat veel van de aanbevelingen voortkomen uit laboratoriumonderzoek en nog moeten worden uitgetest in het klaslokaal. (Zoals gebeurde met dit lesprogramma om jongeren weerbaarder te maken tegen desinformatie.)

De week van 5 mei ging het bericht viraal dat Russische strijdkrachten bij belegering van het Azovstal-complex in Marioepol de Canadese ex-generaal Trevor Kadier hebben gearresteerd. Hij zou daar tijdens zijn vlucht voor de Russen zijn opgepakt en richting Moskou zijn getransporteerd. Het zijn allemaal verzinsels die voortbouwen op een nieuwsfeit. Trevor Cadieu – dat is de juiste spelling - is namelijk in april vertrokken naar Oekraïne, maar berichten voor zijn gevangenneming zijn loos en het beeld van zijn arrestatie is nep. [Nieuwscheckers]

Oekraïners die door de oorlog hun baan zijn kwijtgeraakt kunnen een financiële tegemoetkoming krijgen van de overheid, mits zij zijn gevaccineerd. Althans, zo wordt beweerd op sociale media. Dit klopt niet. De digitale infrastructuur die eerder was opgezet om geld te kunnen uitkeren aan Oekraïners die zich lieten vaccineren, wordt nu ook ingezet om een dergelijke handreiking te doen vanwege baanverlies. Gevaccineerd zijn is daarbij geen vereiste. [Nieuwscheckers]

‘Duur? Hou je mond! Eer aan Oekraïne.’ Kaartjes met deze tekst verschenen begin april in enkele Nederlandse supermarkten. Verschillende buitenlandse sites suggereren dat ze daar door de bedrijven zelf zijn neergezet, maar dat klopt niet. Het is niet bekend wie de kaartjes heeft aangebracht. [Nieuwscheckers]

Op Twitter gaat een foto van een lijk viraal. Het zou gaan om een Russische soldaat die gemarteld zou zijn en daarna in brand gestoken. Knack kwam erachter dat er meerdere versies van deze foto rondzwerven op Twitter, allemaal vanuit een ander perspectief gefotografeerd, waarvan de oudste van 9 april is. Op de foto’s veranderen de schaduwen, waardoor we weten dat het lijk daar voor langere tijd lag.

Aan de hand van een video wordt duidelijk dat dit incident heeft plaatsgevonden in Charkiv en inderdaad een Russische soldaat betreft. Of de man bij leven is gemarteld en in brand gestoken, valt niet te zeggen. Daarvoor is een lijkschouwing nodig.

Berichten op social media beweren dat de dochter van de Oekraïense president Zelensky, Oleksandra Zelenska, naar Polen is gevlucht nadat ze haar vader had uitgemaakt voor “Nazi”. Bij de berichten staat een foto waarop we een huilende jongedame zien. Met een reverse image search kwam Deutsche Welle (DW) erachter dat de foto afkomstig is uit 2017, toen Zelenska nog veel te jong was om op de vrouw uit de afbeelding te lijken. Daar komt bovenop dat foto afkomstig is uit Rusland. 

Wat is waarheid? Het is een eeuwenoude discussie, maar in tijden van social media is de waarheid al helemaal niet meer zo evident volgens sommigen. Momenteel zou er een problematisch gebrek zijn aan vertrouwen in feiten, experts en democratische instituties, ook wel het ‘post-truth’-tijdperk genoemd. Dit begrip maakt een onderscheid tussen objectieve feiten gestuurd door wetenschap enerzijds, en subjectieve, emotie-gedreven complottheorieën anderzijds, post-truth dus. Het intuïtieve waarheidsgevoel dat mensen steeds vaker volgen is een probleem, volgens vele wetenschappers en journalisten. 

De ‘gewone’ mens kijkt minder zwart-wit tegen complottheorieën en het concept van waarheid aan, aldus nieuw onderzoek in Public Understanding of Science. De onderzoekers analyseerden 522 reacties onder een artikel over complottheorieën op NU.nl, waarin een van de onderzoekers, Jaron Harambam, zelf aan het woord is over zijn kijk op complotdenkers. De discussie onder het NU.nl-artikel draait om vier kwesties: ‘Is het wantrouwen tegenover instituties terecht?’, ‘Wie bepaalt wat waarheid is?’, ‘Wat geldt precies als waarheid?’, en ‘In hoeverre zijn complotdenkers welkom om bij te dragen aan het publieke debat?’ Volgens de onderzoekers is het naar aanleiding van deze discussie tijd om de term ‘post-truth’ te vervangen door het begrip ‘poly-truth’: de waardering voor ‘kennis’ in meerdere vormen en afkomstig van meerdere actoren.

Harambam heeft vaker gepleit voor een begripvoller benadering van complotdenkers. Die visie klinkt ook door in dit onderzoek. In hoeverre die visie en het idee van ‘poly-truth’ ook in bredere kring worden gehuldigd, is uit de commentsectie van NU.nl niet op te maken.

Heb je tips, vragen of suggesties? Mail ons dan op nieuwscheckersleiden@gmail.com of stuur een tweet naar @nieuwscheckers.

We wensen je een fijn weekend!

Alexander, Peter, Maaike, Jord, Arno, Leon en Sofie