Wat doe je als je informatie tegenkomt waarvan je denkt: is dat echt zo? Goede kans dat je dan Google aanslingert om bij een betrouwbare bron op te zoeken of het wel of niet klopt. Dat klinkt als een goede strategie.

Maar het kan ook anders uitpakken. Mensen kunnen met een zoekmachine ook juist gaan speuren naar informatie die hun opvattingen onderschrijft. Dit wordt in de wetenschappelijke literatuur ook wel ‘confirmation bias’ genoemd: de neiging van mensen om op zoek te gaan naar informatie die hun bestaande ideeën bevestigt.

Maar welke van deze twee strategieën passen mensen daadwerkelijk toe als ze een feit gaan controleren dat ingaat tegen hun eigen ideeën? Dit is getest in een experiment dat onlangs is gepubliceerd in het wetenschappelijk tijdschrift PLoS ONE.

In dit experiment kregen Japanners de onjuiste bewering te lezen dat meer dan 20 procent van de bijstandstrekkers in Japan bestaat uit mensen van een Zuid-Koreaanse minderheidsgroep. In werkelijkheid is dit percentage veel lager. De deelnemers aan het onderzoek kregen vervolgens de opdracht om met een zoekmachine uit te zoeken of de bewering klopt.

De Japanners met negatieve vooroordelen over de Zuid-Koreaanse minderheidsgroep, en die dus vatbaar zouden zijn voor misinformatie over deze minderheidsgroep, bleken na het zoeken een stuk minder van mening dat de 20%-bewering klopt. Door het zoeken waren ze er dus achtergekomen dat dit percentage niet klopt. Van ‘confirmation bias’ bleek dus geen sprake.

Dit effect trad gek genoeg niet op bij de mensen die geen negatief vooroordeel hadden over de Koreaanse minderheidsgroep. In die groep nam het aantal mensen die geloofden dat het percentage klopt, niet af door het zoeken.

Ook opvallend: hoewel mensen met negatieve vooroordelen door te zoeken minder geneigd zijn misinformatie te geloven, verslechterde hun beeld van de minderheidsgroepering. Het wegnemen van feitelijk onjuiste denkbeelden is blijkbaar geen remedie tegen negatieve vooroordelen. Sterker nog, die kunnen erdoor versterken.

Met zoekmachines informatie zoeken kan dus helpen om misvattingen te corrigeren. Maar het effect ervan staat of valt natuurlijk met de betrouwbaarheid van de sites die in de zoekresultaten getoond worden. Lang niet altijd staan de betrouwbaarste bronnen bovenaan. Gelukkig zet Google stappen om de zoekresultaten betrouwbaarder te maken. Zoals:

In een interview met Knack beweerde de Belgische retailexpert Pierre-Alexandre Billiet dat Airbnb een hogere prijs zou vragen voor een appartement als je reserveert via een iPhone. Daar zette een Knack-lezer zijn vraagtekens bij en na een mail kwam de kwestie terecht bij de factcheckers van het Belgische medium.

Zij begonnen empirisch: wat gebeurt er als we het zelf doen? Daar kwamen erg uiteenlopende prijzen uit, maar niet een verschil tussen iPhone en Android. De geraadpleegde experts sluiten niets uit, maar schetsen een ander beeld. Techbedrijven kunnen hun prijzen bepalen op basis van zo veel data: het verschil tussen iPhone en Android is voor hen nauwelijks interessant. Ook worden de prijzen op Airbnb met name bepaald door de huurders. Airbnb kan enkel zijn eigen commissie omhoog en omlaag schroeven. [Knack]

Aan de toch al grote verzameling desinformatie die de ronde doet over Hugo de Jonge, kan een bijzondere worden toegevoegd.: volgens een artikel dat op Facebook gedeeld wordt, zou zijn grootvader een collaborateur zijn geweest in de Tweede Wereldoorlog. Het gaat om Jacob de Jonge, die dezelfde veel voorkomende achternaam draagt als de Minister van Volksgezondheid. DPA-factchecking achterhaalde de echte naam van de opa van Hugo: Marinus de Jonge. [DPA-factchecking]

Complotdenken is niet meer wat het geweest is, betoogt techniekfilosoof Cees Zweistra in zijn boek Waarheidszoekers. De complotdenkers van weleer probeerden wereldschokkende gebeurtenissen als de moord op John F. Kennedy of de aanslagen van 9/11 te verklaren door minutieus ongerijmdheden in het officiële verhaal te verklaren als clues voor een verborgen waarheid. De complotdenkers van nu daarentegen googelen gemakzuchtig ‘bewijzen’ bij elkaar voor complotten die volledig los staan van de werkelijkheid, waarin de aarde eigenlijk plat is en het Britse Koningshuis afstamt van buitenaardse reptielen.

Debunken is zinloos, volgens Zweistra, maar hij probeert hen wel te begrijpen. Na een inleidend hoofdstuk waarin hij pakkend bezoeken beschrijft aan zaaltjes waar de nieuwe waarheidszoekers samenkomen om hun kennis van het grote complot te vieren en te verdiepen, vat hij kritisch toonaangevende wetenschappelijke benaderingen van complottheorieën samen. Daarna volgt de hoofdmoot van het boek: een breed uitwaaierend essay over eigentijdse onvrede en vervreemding. 

Technologie nodigt ons uit om een leven te leiden buiten de echte wereld, echte relaties en echte kennis, betoogt Zweistra. Mensen shoppen op het web en kopen allemaal dezelfde door uitgebuite arbeiders in China geproduceerde spullen. Facebook is de nieuwe kerk, maaltijden komen van Deliveroo, en mensen googelen wat feiten over virussen en wanen zich epidemioloog. Complotdenkers staan voor Zweistra voor de lotuseters die zich het verst laten meevoeren door deze verleiding en zelfs tot geweld kunnen overgaan, zoals de bestormers van het Capitool. Een internetgedreven revolutie tegen een niet-bestaande misstand.

Zweistra’s betoog is hoogst actueel – tot de nieuwe complotdenkers rekent hij ook Baudet en Van Haga met hun claims over de coronapandemie. Het punt had echter ook in minder pagina’s gemaakt kunnen worden en de weidse filosofische vergezichten rusten op een beperkte empirische basis. Hij veronderstelt veel over het vervreemde bestaan van complotdenkers, zonder zich in hun levensverhalen te hebben verdiept. De tweedeling tussen ouderwets en hedendaags complotdenken is niet zo zwart-wit: ook veel complottheorieën over de coronapandemie zijn ‘ouderwetse’ fantastische verklaringen voor een wereldomspannende ramp. Maar prikkelen tot meedenken en tegenspreken doet Waarheidszoekers wel. (Peter Burger)

Cees Zweistra: Waarheidszoekers. Wat bezielt complotdenkers? KokBoekencentrum, Utrecht.

Ik ben Maaike Reinhoudt, een kersverse alumna van de opleiding Journalistiek en Nieuwe Media. Sinds oktober werk ik namens de Universiteit Leiden voor de Vlaams-Nederlandse tak van het EDMO-project, een Europees initiatief dat de krachten bundelt in de strijd tegen desinformatie. Ik ga me binnen dit project bezighouden met het creëren en onderhouden van een bruisend netwerk van experts, onderzoekers, fact-checkers en andere belanghebbenden op het gebied van desinformatie in Nederland en Vlaanderen. Vanzelfsprekend is Nieuwscheckers hier ook bij betrokken – en ik bij Nieuwscheckers!

Dat was ‘m weer voor deze week. Fijn weekend!

Alexander, Peter, Kim, Jord & Maaike