Goed nieuws voor Nieuwscheckers

Afgelopen dinsdag zette Chris Oomen zijn handtekening onder een overeenkomst waarmee een nieuw fonds aan de Universiteit Leiden in het leven werd geroepen: het Familie Oomen Fonds. Geld uit dat fonds komt onder meer ten goede aan Nieuwscheckers. Daardoor kunnen we binnenkort onze redactie waarschijnlijk verder uitbreiden met factcheckers en andere medewerkers.

Chris Oomen studeerde in het verleden rechten en farmacie aan de Universiteit Leiden. Hij verdiende zijn kapitaal als oprichter en grootaandeelhouder van beurshandelshuis Optiver. Vorig jaar kocht hij persbureau ANP en zei in een interview in de Volkskrant dat hij daartoe besloot uit angst voor nepnieuws: “Dat is een groot gevaar.” Vandaar dus dat hij nu geld schenkt aan Nieuwscheckers.

In het artikel ‘Hoe nepnieuws in je brein blijft hangen’ (11 april 2022) schetst NRC-journalist Wouter van Noort een ontmoedigend beeld van factcheckinitiatieven. Ze zetten geen zoden aan de dijk en factchecken zou juist een averechts effect kunnen hebben. Dat laatste, ook wel het ‘backfire effect’ genoemd, werd in het verleden enige tijd verondersteld door wetenschappers, maar recente studies hebben het optreden van dat effect weerlegd. Ook zijn er de afgelopen jaren meerdere studies gedaan die aantonen dat factchecks effect sorteren, zelfs als een correctie op gespannen voet staat met iemand politieke opvattingen. Zie bijvoorbeeld deze overzichtsstudie en dit landenvergelijkende onderzoek.

Het is jammer dat ondanks deze bemoedigende onderzoeksresultaten, de scepsis over het nut van factchecks zo hardnekkig is. Deels is dat terecht, want lang niet iedereen laat zich overtuigen door een factcheck. In de praktijk is het echter problematischer dat factchecks een gering bereik halen, waardoor hun effectiviteit geringer is dan zou kunnen. Terwijl nepnieuws op sociale media grif van hand tot hand gaat, gaat dat voor factchecks niet op. Die zijn namelijk minder sensationeel en opzienbarend.

Dat is dan ook de grootste uitdaging voor factcheckers: het bereik van hun correcties vergroten. Het helpt daarbij niet dat er vaak zo sceptisch gesproken en geschreven wordt over het effect en nut van factchecken. Laten we dat eens omdraaien en juist benadrukken dat onderzoek heeft aangetoond dat factchecks effect sorteren om misvattingen recht te zetten. Laten we mensen niet sceptisch maken over factchecks, maar juist aanmoedigen om ze verder te verspreiden via sociale media naar vrienden, bekenden en familie. Want hoe groter het bereik, hoe meer zoden aan de dijk factchecks zullen zetten.

Krijgen asielzoekers met een verblijfsvergunning in Nederland voorrang op huisvesting? Volgens minister-president Mark Rutte is die regeling in 2017 stopgezet. Die bewering blijkt niet helemaal te kloppen: gemeenten zijn nu verantwoordelijk voor huisvesting en die moeten voldoen aan een bepaalde taakstelling waardoor toch een vorm van voorrang ontstaat.

De bomenkap in Amsterdam zou nog nooit zo groot zijn geweest als in de afgelopen vier jaar, beweert een lezersbrief in Het Parool. Cijfers over de bomenkap worden echter pas sinds 2019 consistent bijgehouden, waardoor een vergelijking met betrouwbare cijfers van voorgaande jaren niet mogelijk is. De bewering lijkt uit de lucht gegrepen.

Tijdens een uitzending van Ongehoord Nieuws werd de bewering gedaan dat één op de twintig tienermeisjes transgender zegt te zijn, terwijl dit in 2008 nog één op de tweeduizend zou zijn. Deze cijfers zijn onnauwkeurig. Voor tieners zijn er momenteel geen betrouwbare cijfers over welk percentage transgender is. Vergelijkingen met voorgaande jaren worden bemoeilijkt doordat er verschillende definities van transgender worden gehanteerd. Er lijkt wel sprake te zijn van een stijging in het percentage mensen dat zich transgender noemt ten opzichte van 2008, maar hoe groot deze stijging is, is niet met zekerheid te zeggen.

Een reportage van BBC News ging afgelopen week viraal op sociale media. De berichten bij de video beweren dat de beelden aanwijzingen bevatten dat de Oekraïners achter de aanval zitten op het treinstation in Kramatorsk. Het serienummer van de raketten zou namelijk op Oekraïense rakketten duiden.

De video blijkt echter gemanipuleerd te zijn, aldus Newsweek. Hier zijn verschillende aanwijzingen voor. Allereerst is het BBC-logo bij de gedeelde video niet altijd zichtbaar. Verder valt het ook op dat er geen audiocommentaar zit bij de video. Daarnaast roept de tekst in de video, “Ukraine has often started using fake news”, ook vragen op. Deze zinsconstructie lijkt niet gemaakt te zijn door een Engelstalige moedertaalspreker. Als laatste is het opvallend dat de video niet terug te vinden is op het YouTube-kanaal van de BBC.

Op Facebook gaat een bericht rond met de bewering dat Zelensky op zijn eigen burgers zou schieten. Het bericht bevat een video waarin demonstrerende burgers te zien zijn. De groep loopt naar een gebouw waar de Oekraïense vlag prominent uithangt. Hierna zijn geweerschoten te horen.

Het is in elk geval niet zo dat Zelensky op de demonstranten schoot, omdat hij op die dag al uit de stad was verdreven. DPA ontdekte namelijk dat de video van 21 maart 2022 is en is opgenomen in de Oekraïense stad Cherson, die op dat moment al in handen was van de Russen. De burgers demonstreren tegen de invasie van Rusland en roepen ‘Domoy’ wat zich laat vertalen als ‘Naar huis’, waarvan het logischer is dat de Oekraïners dat tegen de Russen zeggen en niet andersom. 

Russisch nieuws en propaganda worden binnen een paar uur in Nederlandstalige nieuwsberichten verwerkt. Extreemrechtse complotsites spelen daarin een sleutelrol. Zij vertalen en delen onderling hun artikelen. Deze sites omzeilen taalbarrières en EU-sancties én ze voegen extra polarisatie en desinformatie toe. Hoe ze dat doen, lees je op de website van Nieuwscheckers.

Brecht Castel van Knack legde vorige week vrijdag in een aflevering van Op1 uit hoe je het beste beelden zelf kan factchecken.

Op woensdag 20 april om 13:00 uur vindt de eerste webinar van BENEDMO plaats. Schrijf je snel in en kom meer te weten over verschillende factcheckinitiatieven (waaronder Nieuwscheckers!), tools en onderzoeksresultaten op het gebied van desinformatie. Het volledige programma en een inschrijflink vind je hier.

Heb je tips, vragen of suggesties? Mail ons dan op nieuwscheckersleiden@gmail.com of stuur een tweet naar @nieuwscheckers.

Fijne Paasdagen!

Alexander, Peter, Maaike, Jord, Arno, Leon en Sofie