Tam kapanma! - İktisat Nedir? | Bülten - Sayı #8

Merhaba,

İktisat Nedir? | Bülten‘in bu haftaki sayısında dillere destan sözde tam kapanma düzenlemesi var. Haftanın bağlantılarında ilginizi çekecek bir şeyler bulacağınızı umuyorum.

İyi okumalar!

Geçen haftayı nasıl hatırlayacağız?

Listeyi uzatabiliriz. Çok fazla seçenek var.

Denizi ve Datça'yı çok özlediğim için, ben geçen haftayı, Cumhuriyet gazetesinde çıkan şu haber ile hatırlayacağım:

Türkiye'deki bir arkadaşımdan havadislerini de aldım. Millet sokağa çıkmak için bin türlü cinlik bulmuş. Çantaya market torbası atıp fıldır fıldır sokakta dolaşılıyormuş. Buna karşılık cinlik yapmayı düşünmeyenler sağlıkları için parkta tek başlarına yürüyüş yapamıyormuş. Yani sizin anlayacağınız, riski düşük aktiviteleri yapanların sayısı azalmış ama (arkadaşlarla Migros'ta buluşmak gibi) yeni riskli aktiviteler ortaya çıkmış. Görünen o ki, kamu otoritesi hala marjinde düşünmeyi öğrenememiş, yasakları düzenlerken risk ve faydayı değil başka şeyleri dikkate almış. Mesela, marketeki alkol reyonunun riski peynir reyonundan daha yüksek değil ama büyüklerimiz alkol reyonunu kapatırken peynir reyonunu açık tutmuş. Hatta yasağı savunurken Fransa ve İngiltere'de bulaş riski çok yüksek olan barların kapatılmasını örnek vermiş. Görünen o ki, konu bulaş riski değil, başka bir şey. Her neyse, zaten tam kapanma muafiyet listesine bakarsanız, hem tam kapanmanın tam kapanma olmadığını, hem de muafiyetlerin her zaman fayda-risk dikkate alınarak verilmediğini göreceksiniz.

Geçen hafta yaşadığımız bu şeylerin suyunu çıkara çıkara sayfalarca yazabilirim aslında ama yapmayacağım. Şanslısınız 🙂 Sonuçta bu iktisat ile ilgili bir bülten. Öyleyse olaya iktisadi açıdan bakalım.

Sosyal bilimlerde ve felsefede İskoç aydınlanmasından bu yana bilinen ve çeşitli isimlerle anılan bir kavram var: amaçlanmayan sonuçlar (”unintended consequences“). Bireylerin ve kurumların eylemlerinin türlü çeşit amaçlanmayan sonucu olabilir. Mesela sinek avlamaya çalışırken vazoyu kırarsanız, bu, amaçlamadığınız bir sonuçtur ama sizin bu türden beceriksizlikleriniz sosyal bilimcileri çok fazla ilgilendirmez. Sosyal bilimler ve iktisat açısından, iki tip amaçlanmayan sonuç önemlidir.

Birincisi, "görünmez el” olarak bildiğiniz mekanizma ile ilgilidir. Bireyler gündelik işleriyle meşgul olurken ve kendi kişisel amaçları peşinden koşarken, hiç amaçlamadıkları sonuçların ortaya çıkmasına neden olabilirler. Her gün aldığımız basit ve gündelik iktisadi kararlar (misal, “üç kilo domates alayım”), diğer bireylerin benzer kararları ile bir araya gelince amaçlamadığımız makro-sosyal olgulara neden olabilir. Mesela biz kahvaltı ve yemek için domates almaya karar verirken domatesin piyasa fiyatının belirlenmesini de etkileriz. Aşırı çok domates tüketmiyorsanız ve bizim Merkez Bankası gibi piyasada oluşacak fiyatı etkilemeye çalışmıyorsanız, domates alırken, piyasa düzeyinde fiyatı belirlemek gibi bir amacınız yoktur. Üreticiler ve tüketiciler kendi amaçları peşinden koşarken, piyasada fiyatların ve miktarın belirlenmesine neden olurlar. Böylece, diğer sektörlerde ve gelecekte alınacak pek çok iktisadi kararı da hiç amaçlamadıkları halde etkilemiş olurlar. Görünmez el tipi sonuçlar iyi de olabilir, kötü de (“görünmez elin tersine denk gelmek”).

İkinci önemli amaçlanmayan sonuç tipi de politika yapıcıların bir şey yapayım derken başka bir şeye neden olmasıdır. Bunun görünmez elden farkı nedir? Görünmez eldeki bireyler ve firmalar kendi işleriyle meşguldür ve makrososyal sonuçlar ortaya çıkarmayı hedeflemez. Buna karşılık, politika yapıcılar genelde makrososyal sonuçlar ortaya çıkarmayı hedefler. Bu ikinci tipteki amaçlanmayan sonuçlara verilen örneklerden biri konuyu daha iyi anlamamızı sağlayabilir. 1989'da Meksika'nın başkenti Meksiko'da hava kirliliğini azaltmak için bir düzenleme yapılır ve şehirde yaşayanların trafiğe çıkışı arabalarının son plakalarına göre düzenlenir. Bir başka deyişle, sürücülerin araçlarını trafiğe çıkarabileceği günler ve saatler kısıtlanır. Ne var ki, hemen herkes kurallara uymasına rağmen, hava kirliliği beklendiği gibi azalmaz. Neden? Çünkü insanlar bu düzenlemeye göre davranışlarını değiştirmiştir. Ne yapmış olabilirler? Birincisi yasağın olmadığı saatlerde daha çok trafiğe çıkıp düzenlemenin hava kirliliğini azaltıcı etkisini telafi etmiş olabilirler. İkincisi, trafiğe illa ki çıkması zorunlu olanlar, ikinci (ve plakasının son numarası farklı) bir araç almış olabilirler ve yine düzenlemenin kirliliği azaltıcı etkisini telafi edebilirler. Üçüncüsü, bir öncekiyle ilişkili olarak, ikinci araçları daha az maliyetli olsun diye daha eski ve havayı daha çok kirleten araçlar almış olabilirler. Sonuç olarak, düzenlemeye konu olan sürücülerin davranışlarındaki değişim, düzenlemenin amacına ulaşmasını engelleyebilir. Lucas Davis'in 2008 yılında Journal of Political Economy'de yayınlanan makalesine bakarsak, Meksiko'da az önce olabilir dediğim hemen her şey olmuş ve düzenlemenin hava kirliliğine bir etkisi olmamış. Bu bültenin daha önceki bir sayısında salgın politikaları ile iktisadın ilişkisini tartışırken Peltzman etkisi diye bir şeyden bahsetmiştik ya, işte burada da öyle bir şey olmuş ve politika yapıcılar hava kirliliğini azaltayım derken, insanların daha fazla sayıda havayı daha çok kirleten araç satın almasına neden olmuşlar.

Sosyo-ekonomik düzenlemelerin amaçlanmayan sonuçlar ortaya çıkarmasının pek çok nedeni olabilir. Mesela, şunları sayabiliriz:

Bu nedenler birbirinden bağımsız değil. Mesela düzenleme muğlaksa, bu aynı zamanda politika yapıcının da başarısızlığıdır. Ya da, düzenlemeye konu olan bireylerin davranışlarını değiştirmesi çok yaygın bir şey olduğundan, politika yapıcı bunu dikkate almadıysa bu beceriksizlik veya öngörüsüzlük olarak düşünülebilir.

Şimdi siz, tam kapanmayı düşünüp bu düzenlemenin amaçlanmayan sonuçlarını bu çerçevede değerlendirin. Ben üç örnek vereyim.

Diğer örnekleri siz yapın. Ben de bu arada ilk tip amaçlanmayan sonuçlar ile ikinci tip amaçlanmayan sonuçlar arasındaki ilişkiye değineceğim.

Pek çok kişi “görünmez el"i devlet müdahalesine karşı argümanlarla ilişkilendirse de yukarıda bahsettiğim görünmez el mekanizması devlet müdahalesi olsa da olmasa da işler. Devlet müdahalesi olmadığında bireyler kendi amaçları peşinden koşarken hiç düşünmedikleri, amaçlamadıkları veya öngöremedikleri makro-sosyal sonuçların ortaya çıkmasına neden olabilirler. Devlet müdahalesi olduğu durumda da yine bireyler devletin müdahalesine kendi durumlarına göre tepki vererek, devlet müdahalesinin hiç amaçlamadığı sonuçların ortaya çıkmasına neden olabilirler.

Üstelik, görünmez el mekanizması tek bir piyasada işlemez (misal, sadece domates piyasasında işlemez), piyasalar birbiriyle bağlantı içinde olduğu için (ve ekonomi karmaşık bir sistem olduğu için) bir piyasadaki eylemler, başka piyasalarda (bireylerin amaçlamadıkları) sonuçlara neden olabilir. İktisadi ve sosyal politikaların tasarımı bu sebeple zordur. Bir politikasının etkisini öngörebilmek için insanların birden fazla piyasada davranışlarını nasıl değiştireceğini öngörebilmek gerekir ki bu oldukça zordur. Neden? Çünkü devletler hemen her şeyi kayıt altına almaya çalışsalar da tek tek her bireyin her firmanın ihtiyaçlarını ve amaçlarını tam olarak bilemezler.

Bu iyi iktisatçıların çok iyi bildiği bir şeydir. Bu konuda daha önce yazmıştım ve Frédéric Bastiat’ın 1848’de yayınlanan Görünen ve Görünmeyen başlıklı yazısından bahsetmiştim. Politikacılar genellikle sadece ilk gördükleri (işlerine gelen) etki ile ilgilenir ve politikaların olası diğer etkilerini dikkate almaz. Mesela, faizi indirirsek ekonomiyi canlandırabiliriz diye düşünürler ama faiz indiriminin yol açacağı ikincil, üçüncül etkileri dikkate almazlar; ekonomideki karmaşık nedenselik ağını göz ardı ederler. Ya da kura müdahale edeyim derken rezervleri eritirler ve başka sorunlara yol açarlar… Yine politikacılar, Peltzman etkisiymiş, yapacakları düzenlemenin insanların davranışında yaratacağı davranış değişiklikleriymiş, bunları genellikle göz ardı ederler. Buna bir de marjinde düşünmeyi becerememeleri–yani fayda-maliyet, fayda-risk değerlendirmesi yapmadan topyekun kararlar almaları–eklenince, kamu politikası sık sık amaçlanmayan ve istenmeyen sonuçlara yol açar. Tüm bunlara, politikacıların aldıkları karaların alternatif maliyetini ve salgını önlemek ile ekonomiyi canlı tutmak arasındaki ödünleşmeleri dikkate almamalarını ekleyebiliriz.

Twitter'da gördüm, tam kapanma kararı nedeniyle akademisyenleri suçlayanlar var. Bu ilginç çünkü birincisi, bu kararları akademisyenler almıyor. İkincisi, sosyal bilimcilerin uzun süredir bildiği şeyler dikkate alınmış olsa tam kapanma bu şekilde gerçekleşmezdi. Mesela iktisatçılara sorsalar, yukarıda bahsettiğim amaçlanmayan sonuçlar dikkate alınır ve kapanma düzenlemesi fayda-risk değerlendirmesi temelinde yapılırdı.

Neyse, bu konuyu daha fazla uzatmayayım. Gelin, şu dillere destan sözde tam kapanma ile ilgili yazılanlara bir göz atalım:

Bu haftalık bu kadar. Okuduğunuz için teşekkürler.

Bültene abone olanlara ve Twitter'dan takip edenlere çok teşekkür ederim. Bülteni beğeniyorsanız, Twitter'da aktif olmayan kişilere de ulaşmama yardım ederseniz çok sevinirim. Mesela, Facebook'ta ve diğer mecralarda paylaşabilirsiniz ve ilgili olabilecek kişilere e-posta ile gönderebilirsiniz. Yardımınız için teşekkürler.

Güzel bir hafta geçirmeniz dileğiyle,

Sevgiler,

N. Emrah Aydınonat

https://neaydinonat.com/

https://iktisatnedir.com/