#BOOS, Tim Hofman, Toeslagenouders, snelheidsbegrenzers en een foto van mijn hond - Nijmans Nieuwsbriefje - Editie #13

Een knipperend gevarenlicht over de Dystopie van de Goede Bedoelingen

Geen mens is zonder een scheutje opportunisme en hoe groter je (publieke) profiel, des te groter de kans op een scheve schaats. Roem en macht zijn als magneten die steeds harder trekken aan je morele kompas. Sommigen gaan er van duizelen als ze hun noorden kwijtraken, maar de meeste mensen draaien gewoon lekker mee.

Om deze wartaal niet met een faux-filosofische schijnbeweging te verwarren, licht ik bovenstaande met liefde toe aan de hand van het bekendste pratijkvoorbeeld van de afgelopen twee jaar: Diederik Gommers. Waar hij in het voorjaar van 2020 het publieke podium betrad om als IC-arts de pandemie te duiden, is hij inmiddels afgegleden tot een instagrammende ideale schoonvader des vaderlands die niet uit talkshows, radiostudio’s en uit podcast-apps is weg te slaan - om van de vele krantenpagina’s vol interviews met het hele gezin maar te zwijgen.

Zelfs zijn eigen noodkreten werden opgetekend in alle media: hij vertelde hoe zijn vrouw hem probeerde te behoeden voor nóg meer talkshows, nóg meer interviews en nóg meer media maar helaas: de media verwarden zijn roep om een interventie met een schreeuw om aandacht en zodoende werd zelfs zijn nieuwbakken roemverslaving in interviews lankmoedig geduid door Dokter Diederik zelf. Roem is inderdaad een vorm van tragiek.

Het is hem nauwelijks kwalijk te nemen, want bijna niemand is hier ongevoelig voor. Of het nou een simpel zoontje van een kaasboer uit het oosten des lands is, het dommige YouTube-meisje dat per ongeluk een rap-gimmick werd, of een hoogopgeleide intensivist die iets te veel telefoontjes van talkshowredacties heeft gekregen: roem grijpt iedereen en verandert de stofwisseling in je brein net zo snel als alcohol of drugs dat doen. Je gaat er als jezelf in en je denkt dat je het spelletje beheerst, maar het gevaar dat je het je overrompelt en over je heen walst totdat je er onherkenbaar uit komt, is levensgroot. Ik heb al een heleboel mensen volstrekt onhebbelijk zien worden van een beetje studiolicht en wat bovengemiddelde media-aandacht.

Let wat dat aangaat ook op de nieuwe onderwijsminister van D66, Robbert Dijkgraaf, aan wiens kennis, kunde en wetenschappelijke capaciteiten ik niet zou wagen te twijfelen maar die ook wel héél gretig met zijn gezellige uitlegfilmpjes te gast was bij DWDD. Dat was nog slechts de roem, nu krijgt hij ook de macht en die combi kan een echte gifcocktail zijn.

Die gifcocktail is hét onderwerp van de afgelopen week. Heel Nederland heeft #BOOS gezien (9,3 miljoen views op moment van schrijven) dus dat hoef ik niet te herkauwen: bij het Talpa van John de Mol is op de afdeling TVOH een jarenlange bedrijfscultuur van ongelijke machtsverhoudingen in stand gehouden waardoor seksuele intimidatie, aanranding en verkrachting door baasjes, bonzen, bobo’s en bandleiders aan de orde van de dag waren. Hierdoor zijn talloze naïeve (in de zin van: ‘niet bekend met de mediawereld, planeetvormige ego’s en de astronomische aantrekkingskracht van macht en geld’) meisjes en jonge vrouwen geschaad, beschadigd, ten minste gedesillusioneerd en in sommige gevallen misdadig behandeld.

Tientallen getuigenissen, verklaringen van betrokkenen, statements van de (schoon)familie De Mol en aangiftes tegen genoemde verdachten hebben wat mij betreft voldoende ondersteunend bewijs voor deze feiten geleverd - om over het hallucinante interview met John de Mol maar te zwijgen. Die schrok zelfs van zichzelf, bleek uit een statement op de dag na de zorgvuldig gemaakte, maandenlang geresearchte uitzending van Tim Hofman.

De boy wonder van BNNVARA toonde zich onverschrokken in het interview waarin hij John de Mol op de knieën tutoyeerde, maar trapte daarna alsnog in de valkuil van zijn eigen bubbel: hij bood excuses aan voor tien jaar oude beelden waarin hij niets verkeerd deed.

Youness Ouaali (zelf veroordeeld voor het seksueel misbruiken van een geestelijk beperkt minderjarig meisje) had een oud dolletje over tieten en piemels van Tim met toenmalig Playmate Zimra Geurts gevonden, die versneden met een openhartig interview over relaties binnen BNN (waarin het openhartige ongemak van Hofman hem oprechter maakt dan verdacht) en daar hapten zowel het AD als De T een lekker op. Ineens was Tim zélf een “hypocriet” of een “viezerik”, volgens een paar domme twitteraars.

GeenStijl heeft natuurlijk nog nooit iets hypocriets gedaan en ook mijn eigen kerfstok is een ongeschonden palmares waar geen krasje of vuiltje in te vinden is. Dus ik mag best een grote broek aantrekken. Met van die zakken aan de zijkant, want mode en goede smaak zijn tenslotte ook maar een mening. Dus ik schreef - zaterdagavond laat nog - een pissig stukje proza over hoe Tim Hofman *niet* in opspraak is:

Zimra Geurts maakte destijds in 2012 meerdere video’s voor GSTV en ik kan zeggen: de dame was zelf ook niet op haar mondje gevallen. Haar toenmalige manager Sidney Brandeis heeft ook al verklaard dat het allemaal een storm in een glas water is:

Ik vind Tim geen natte tosti, maar hij had inderdaad geen excuses moeten maken. Ongetwijfeld is hij geschrokken van de video, werd hij overvallen door onvermoede mediavragen en heeft hij - zijn eigen tegen woke aanschurende NPO linksbubbel indachtig - de vlucht naar voren genomen in verontschuldigingen die helemaal nergens voor nodig zijn. Maar zulks is de medialogica: wat mensen zíen, is waar mensen op reageren.

Wan hoewel Tim na maanden onderzoek naar hele gevoelige, persoonlijke en voor sommige betrokkenen uiterst beschamende zaken (denk aan al die meisjes en jonge vrouwen die het jarenlang zichzelf verweten hebben ‘dat het zo ver kon komen’) een solide uitzending maakte waarin de veelheid aan verwijten, de achtergrondgesprekken en de bekentenissen vanuit Talpa boekdelen spraken, ontbreekt er één belangrijk detail in dat boek: beelden.

Die beelden kregen mensen wel te zien van het frivole gedrag van de Tim van tien jaar geleden. Als de twee grootste kranten van Nederland daar een schepje bovenop doen met sappige stukjes onder klikhijgerige koppen, regent het snel verwijten van hypocrisie. Een fophef die volgt op een week waarin ook de vraag ‘Werkt die vieze Van Jole ook niet bij BNNVARA?’ regelmatig opgeworpen werd - alsof je BNN-maker Tim kunt verwijten dat VARA-fossiel Jolo in zijn vrije tijd een smeerpijp was (of is). Alsof de toestand bij Talpa ongedaan gemaakt wordt omdat Tim een vega-kantine deelt met De Witte Onderbroek. En alsof de vingers die Ali B. ongevraagd in een vrouw stak, de dickpics die Jeroen Rietbergen aan Voice-deelneemsters stuurde of de heftige verhalen over Marco Borsato en 13- en 14-jarige meisjes allemaal kunnen worden weggewuifd omdat Tim zelf ooit een paar puberale grappen maakte met een plopkap in zijn pollekes.

Alle zorgvuldigheid die Hofman heeft betracht om een onderzoek naar misstanden bij het paradepaard van de meest machtige man van Hilversum tot een goed einde te brengen - hetgeen #BOOS dermate goed gelukt is dat John de Mol hoogstpersoonlijk in de uitzending heeft gereageerd - wordt door een paar luie klikhoeren uit het meest ziekelijk jaloerse métier van Nederland in een paar uur omgebogen in een narratief dat het risico in zich draagt dat rond het Voice-verhaal altijd wel een matig geïnformeerd iemand zal zeggen “Maar was er met die Hofman zelf ook niet wat aan de hand?”

Matig geïnformeerd, zo durf ik best te stellen, is bijna iedereen. Zelf zit ik zo'n twee decennia dagelijks met mijn neus op, in en tussen de media en ben derhalve beter geïnformeerd dan de meesten. Maar dat betekent mijns inziens vooral dat je vooral beter weet wat je allemaal níet weet. Maar ook: dat mensen die alleen de koppen van kranten lezen, louter het NOS Journaal tot zich nemen of zich beperken tot de knip- en plakberichtgeving van het steeds minder pluriforme Nederlandse perslandschap, altijd maar een heel klein stukje van het verhaal meekrijgen. Die tegenwerping, via Twitter en op GeenStijl, tegen de lelijke verwijten aan het adres van Tim, hebben bij het AD tot een hele kleine aanpassing van de kop geleid (zie hieronder). Bij De T. is het bericht ongewijzigd gebleven en prijkte het bovenaan bij ‘best gelezen shownieuws’ op zondagmorgen. Bedroevend.

Bedroevend, maar dus ook schadelijk. De vorige #MeToo ging als een nachtkaars uit toen ineens iedereen die een keer scheef aangekeken was zich als slachtoffer meldde en prompt een platform in de pers kreeg. Het credo “geloof slachtoffers” werd het motto van een hysterische jacht en de hele toestand werd zelfs ronduit bespottelijk toen Jelle Brandt Corstius óók ineens riep dat hij het slachtoffer van een twintig jaar oude aanranding was - door een man, die dezelfde leeftijd had als hij, op een hotelkamer waar ze samen terecht gekomen waren na een avond drank en drugs. Het kostte Gijs van Dam zijn reputatie: de beschuldigingen beklijfden niet, er kwamen geen nieuwe meldingen en Brandt Corstius mompelde ooit wat over dat hij het niet zo handig had aangepakt. Het hele #MeToo-circus leidde uiteindelijk tot een paar stevige struikelpartijen in uitgerekend de meest vroomlinkse, progressieve wereld (die van theater, toneel en casting), maar een échte Nederlandse Harvey Weinstein werd nooit gevonden.

Dat was nou juist wat #BOOS wel voor elkaar lijkt te krijgen: met zorgvuldig onderzoek (dus niet met hysterische tweets en hijgerige koppen - er zijn zelfs juist namen van beschuldigden wéggelaten uit de uitzending) wordt ineens de absolute top van de Nederlandse televisiewereld geïmpliceerd in wangedrag: Knuffelmarokkaan Ali Bouali, megaster-naar-poldermaatstaven Marco Borsato, de (inmiddels ex-) partner van Linda de Mol en het productiehuis van De Grote Mol zelve, waaruit een dag na de uitzending een advertentie is verzonden die paginagroot in het AD werd afgedrukt:

Dat brengt me dan ten lange leste op het punt dat ik probeer te maken: ondanks de zorgvuldigheid van #BOOS, is er verdomd weinig nodig om een massa mensen een verkeerd perspectief te geven op de zaak, simpelweg omdat de beelden ontbreken voor een betere publieke informatiepositie.

#MeToo of de situatie bij The Voice is niet het beste voorbeeld, omdat de vraag in hoeverre een avance gewenst, ongewenst, gepast of ongepast was in heel veel gevallen altijd een situationele afhankelijkheid heeft waarbij personen elkaar (verkeerde) signalen hebben gegeven, of elkaars signalen verkeerd hebben begrepen. Wat dat betreft is het Toeslagenschandaal veel beter en feitelijker gedocumenteerd: de Belastingdienst heeft jarenlang willens en wetens onschuldige burgers van fraude beticht en hen tot ver achter de poorten van hun privé opgejaagd, met aanslagen gebombardeerd, financieel geruïneerd en niet zelden ook op persoonlijk niveau mentaal en emotioneel kapot gemaakt.

Maar ook hier zit de kern in het woord “gedocumenteerd”, en is je informatiepositie van kritiek belang. De Toeslagenaffaire, zoals het Schandaal in het begin nog werd genoemd, is boven water gehaald door de inspanningen van een advocate (Eva González Pérez), twee journalisten (Pieter Klein/RTL Nieuws en Jan Kleinnijenhuis/Trouw) en drie Kamerleden: Pieter Omtzigt (toen nog CDA), Renske Leijten (SP) en Farid Azarkan (DENK). Nu denkt u: ‘Jaja Nijman, dat wist ik allemaal wel’.

Maar had u behalve Kristie Rongen - die in het RTL verkiezingsdebat in aanloop naar PS2019 Mark Rutte zo vakkundig door de mangel trok - ooit één ander gezicht van een gedupeerde gezien, totdat Stijn Bouma uit eigen beweging de documentaire “Alleen tegen de Staat” maakte?

De docu over de hartverscheurende ervaringen van een aantal moeders die in een sober decor hun verhaal doen, is veel minder vaak bekeken dan #BOOS. Bouma werd getriggerd door een uitspraak van Pieter Omtzigt, dat de gedupeerde toeslagenouders nooit in talkshows zaten. Die opmerking zat in een betoog van de toenmalige CDA'er over hoe pers en politiek ‘te innige banden’ hebben, een observatie die ik altijd als voldongen feit heb geïnterpreteerd. Het kwam Omtzigt duur te staan: media houden er van om anderen de maat te nemen, niet om zelf de maat genomen te worden. Kijk maar hoe himmelhoch huilend ze jammerden toen Geert Wilders het over ‘tuig van de richel’ had, maar ook Omtzigt ging een slechte tijd tegemoet na deze toespraak (citaat over de pers op 6"44):

Omtzigt, die korte tijd later ziek uitviel, werd in de media vaak negatief afgeschilderd en gekarakteriseerd als een egomaan figuur die zijn eigen zin wil doordrijven. Ook zijn partijgenoten waren niet vies van een fluistercampagne - enfin, ook dit mag bekend zijn: het leidde uiteindelijk tot zijn breuk met het CDA en deze mediahype rond hoge bomen boven het maaiveld van de macht brengt wederom geen gedupeerden in beeld.

Het Toeslagendossier is nog steeds een grote puinhoop. Uitgezoomd werkt het hele idee van ‘hogere belastingen en daarna herverdelen via Toeslagen’ voor geen meter. Simpel gezegd: de Belastingdienst is een innings-instantie, geen subsidieverstrekker. Nog los van ICT-problemen, afvloeiingsregelingen en andere zaken die er bij de BV Staatsfinanciering spelen, was het al in 2004 niet heel moeilijk te voorspellen dat een Toeslagensysteem wel eens tegen problemen aan zou lopen - en toen had nog niemand stil gestaan bij Oost-Europese afromers, de Turkse PGB-fraudeurs of Marokkaanse WW-profiteurs die zouden bijdragen aan het stigma waar de toeslagenouders vandaag de dag nog steeds mee kampen: Variaties op het thema “Als de Staat achter je aan komt, dan zul je wel echt iets verkeerd gedaan hebben, want in Nederland komt iedereen overal mee weg” kom je mede daarom nog steeds regelmatig tegen.

Wat je op dieper ingezoomd niveau níet tegen komt over de gevolgen van slechte systemen, zijn toeslagenouders bij talkshows. Nog steeds niet, terwijl het hoofdpijndossier nog jaren zal voortslepen. Zelfs de raming van hoeveel miljarden de reparatie de belastingbetaler nog gaat kosten, werd op zo'n manier door Rutte’s PR-machine van voorlichters en luie media geformuleerd, dat het klonk alsof zelfs dát de schuld is van de gedupeerden en niet van de haperende politieke bestuursmachine.

Terwijl Rutte 4 deze week als voortzetting van Rutte 3 aan een nieuw tijdperk van de eigen Doctrine begon, werd vorig najaar duidelijk dat 1115 kinderen uit huis zijn geplaatst nadat hun ouders ten onrechte als fraudeur waren bestempeld. Slechts mondjesmaat haalt dat schokkende feit de media. Van twee ouders stond het verhaal dit weekend in De Telegraaf:

Vanwege de betaalmuur deelde ik wat losse citaten uit dat verhaal en bij wijze van experiment ging ik vervolgens iedereen retweeten die verbazing, schok, ergernis of woede uitte naar aanleiding van het interview. Hier wat citaten uit de tekst, meer in het draadje onder de tweet hierboven:

Het retweeten van quote tweets leidde tot meer quote tweets (inmiddels meer dan 200) en daarmee tot meer bereik voor het verhaal van Gerda en Jurgen. Wat het mijzelf over mediawijsheid en informatieposities liet zien, is dat heel veel mensen nog steeds niet beseffen wat het Toeslagenschandaal betekent en wat het heeft aangericht. De meeste mensen weten niet dat nog geen enkele verantwoordelijke is ontslagen, laat staan dat er aangifte is gedaan tegen (top-) ambtenaren die dit willens en wetens hebben laten voortduren omdat het escaleren op een foute weg kennelijk makkelijker was (en is) dan de fouten erkennen, publieke verantwoording afleggen en het probleem repareren. Sterker nog: de eindverantwoordelijke deed heel even een stapje terug, modderde een jaar lang demissionair verder en stond twee weken geleden doodleuk weer met zijn vroom gevouwen handjes op het bordes: Mark Rutte. De teringlul.

Zodoende zijn er nog steeds mensen die denken dat individuele burgers wel iets verkeerd gedaan moeten hebben wanneer de Belastingdienst op zo'n manier achter je aan komt. Het besef dat de vernietigende willekeur van een overheid zo overweldigend kan zijn, dringt amper tot mensen door. Het besef dat zoiets in Nederland kan gebeuren, dat het jóu kan overkomen, is kennelijk nauwelijks te bevatten. Maar het toeslagenschandaal laat zien dat niemand er veilig voor is, zeker niet wanneer alle instituten (inclusief rechterlijke macht) samen spannen om je kapot te maken. En kapot gaan zul je - zowel persoonlijk als in de publieke opinie.

Het Toeslagensysteem is een uitwas van een overheid die meer wil zijn dan een nachtwaker, die niet alleen de welvaart wil verdelen maar ook de verantwoordelijkheid stukje bij beetje uit handen wil nemen - te beginnen bij degenen die ze er het minst mee vertrouwen. We zijn deze weg al lang geleden ingeslagen, nog voordat de digitalisering nieuwe kansen creëerde.

Ondergesneeuwd in het nieuws deze week: ISA, de door de EU verplichte snelheidsbegrenzer die autobouwers vanaf juli 2022 in nieuwe voertuigen moeten inbouwen. In het begin is het een soort lane departure warning-piepje voor als je te hard rijdt, maar later kan (lees: zal) het systeem automatisch ingrijpen. In combinatie met een zwarte doos kan de overheid tevens meelezen met je locatie, snelheid en rijgedrag. Ook handig voor rekeningrijden en tolwegen op Europese schaal, natuurlijk.

Het is wederom een systeem dat publiekelijk is verkocht op grond van goede bedoelingen: minder verkeersdoden in Europa. Nobel. Maar net als met vettaks, suikertaks en Toeslagen: hoeveel eigen verantwoordelijkheid kan een overheid van een vrije democratische burger overnemen en zelf dragen zonder dat er brokken gemaakt worden? Het Toeslagensysteem laat zien dat hoe vreselijk verkeerd dat kan uitpakken, de (uitblijvende) reacties bewijzen de matige informatiepositie van de meeste mensen.

De Toeslagenaffaire is ontspoord onder de verantwoordelijkheid van een overheid die niet intrinsiek slecht is. Maar alle systemen die konden of moesten ingrijpen, faalden: toezichthouders, rechters, de Raad van State, de Ombudsman, het gezond verstand van eerlijke ambtenaren - noem maar op. Tienduizenden burgers raakten verwikkeld in een niet te winnen gevecht tegen een almachtig apparaat. Het kostte banen en carrières, sloopte huwelijken, haalde kinderen uit huis, leidde tot psychische nood en in enkele gevallen zelfs tot zelfmoord.

De situatie bij Talpa laat zien dat zelfregulering van moedwillig wangedrag al helemaal uit den boze lijkt in een wereld die (commerciële) macht combineert met roem. Ook daar zijn individuele burgers het slachtoffer van geworden en ook daar zal het de grootste moeite kosten om het publiek te overtuigen van de gevolgen - niet in de laatste plaats dankzij media die de boodschapper verketteren, zoals bij Omtzigt gebeurde in het Toeslagenschandaal en nu bij Hofman inzake The Voice of Holland.

De machines waarmee mensen vermorzeld worden, worden door mensenhanden gemaakt en door mensen bediend. Die machines worden steeds digitaler en de afstand tot elkaar neemt toe naarmate we vaker naar algoritmes kijken voor antwoorden. Een vlaggetje bij je naam of een verkeerd vinkje kan je in een wereld van ellende storten. Een argeloze video van jaren geleden kan vandaag je morele doodsvonnis betekenen. De machtigste machinaties hebben überhaupt geen moreel kompas.

Het individu wordt ondertussen aan steeds kortere digitale leibandjes gelegd, om een schijn van collectieve moraliteit op te kunnen houden. Snelheidsbegrenzers sparen levens, vettaks drukt de zorgkosten, vaccinatiepaspoorten zijn een systeem van solidariteit, een koppeling met je CO2-verbruik wijst je op je eigen verantwoordelijkheid (of anders…) en een gecentraliseerde gegevensverwerking door een progressieve technocratie laat iedereen vrij en niemand vallen - met een beetje tweaken aan het menselijke algoritme kun je er misschien zelfs de hele planeet een graadje of wat mee afkoelen!

Dit proces van doordraaf-digitalisering is al lang in werking, heeft ons misschien zelfs al onomkeerbaar ingehaald en duurt voort totdat een dystopie van goede bedoelingen is opgetuigd waarvan niemand nog weet waar de uit-knop zit. Tegen die tijd heeft het algoritme ook geen antwoord meer, maar stelt ook niemand nog de juiste vragen. Dat zou namelijk alleen maar slecht zijn voor je sociale status.