Vrouwen in de oorlog

In deze week van Dodenherdenking en Bevrijdingsdag een nieuwe NOS-nieuwsbrief over de Tweede Wereldoorlog. Met dit keer extra aandacht voor de lang vergeten bijdragen van vrouwen aan het verzet, het bijzondere verhaal van een helmgrasplanter die de graven van doodgeschoten verzetsmensen markeerde en bijzonder filmmateriaal dat is teruggevonden.

De afgelopen jaren volgde de NOS schrijver Judith Koelemeijer bij haar zoektocht naar het leven en de drijfveren van Etty Hillesum. Tijdens de oorlog hield Etty een dagboek bij. Terwijl de wereld om haar heen steeds grimmiger werd en het leven voor haar als Joodse vrouw steeds lastiger, probeerde Etty te blijven geloven in de goedheid van mensen en in de kracht van de geest. Etty hoopte een kroniekschrijver van haar tijd te zijn. Nog altijd lezen mensen over heel de wereld haar dagboek, al heeft ze dat zelf niet kunnen meemaken: ze stierf op 29-jarige leeftijd in Auschwitz.

Voor de documentaire Etty Hillesum: Zoektocht naar een schrijfster in oorlogstijd werd Koelemeijer gevolgd tijdens haar zoektocht naar stukjes informatie in de archieven en op reizen naar de VS, Israël en Auschwitz. Zo ontstond er voor de biografie die volgend jaar verschijnt een steeds beter beeld van de bijzondere Joodse vrouw. 

In de vorige nieuwsbrief kondigden we al aan dat we dit jaar extra aandacht zouden besteden aan vrouwen in het verzet. Dat deden we op een bijzondere manier, voor het eerst maakte de NOS een collectie op het digitale prikbord Pinterest. Portretten en korte verhalen over twintig verzetsvrouwen. Zij hielpen tijdens de oorlog onderduikers, fietsten als koerierster met wapens en voedselbonnen door het land, beraamden aanslagen en smokkelden Joodse kinderen weg naar een veilige plek. De rol van deze vrouwen is lang onderbelicht gebleven.

Over twee van hen, Tante Riek en Jacoba van Tongeren, maakten we een langere reportage. Malou Petter vertelt in de video over hoe zij de leiding hadden over grote verzetsgroepen en zo duizenden mensen hielpen.

Het verhaal van Jacoba van Tongeren was lange tijd vrij onbekend, totdat haar neef Paul van Tongeren haar memoires vond. In de documentaire die de NOS op 4 mei uitzond, vertelt Paul hoe hij heel toevallig de memoires van haar op het spoor kwam. Jacoba werd ook wel de Bonnenkoningin genoemd, omdat ze een vest had waarin ze 5000 voedselbonnen kon meesmokkelen. Ze ontwierp het vest zelf, net zoals de code die de groep gebruikte om veilig alle adressen van onderduikers te kunnen bewaren.

Over de harde represailles die de nazi’s in het laatste oorlogsjaar tegen de Groep van Van Tongeren namen, schreven we vorig jaar al. De 90-jarige Nico Scholte is naar alle waarschijnlijkheid de laatste ooggetuige van die fusillade in het Amsterdamse Weteringplansoen. “Ik hoor nog steeds iemand ‘Mama! Mama!’ roepen en het maakt me nog elke keer aan het huilen.”

Dit jaar is het 65 jaar geleden dat het Nationaal Monument op de Dam werd onthuld door koningin Juliana. Iedere Nederlander zal het herdenkingsteken herkennen, maar het precieze verhaal achter de symboliek ervan is wellicht niet bij iedereen bekend. Wie weet nog wat de beeldengroepen ervan uitbeelden, wie kan de cryptische tekst die erop staat begrijpen en wie herinnert zich nog dat er urnen met aarde van belangrijke plekken in gemetseld werden? In dit artikel duiken we in de geschiedenis en betekenis van Nederlands bekendste oorlogsmonument.

In de aanloop naar 5 mei zijn twee bijzondere films boven water gekomen van klein verzet tegen de Duitse bezetting: beelden van de begrafenis van een geallieerde piloot in Urk en privébeelden van een Joods kind in de Friese onderduik.

Op de beelden uit Urk is te zien hoe een Poolse boordschutter uit een in het IJsselmeer neergestort vliegtuig in de zomer van 1941 een bijzonder plechtstatige begrafenis krijgt in het vissersdorp.

Het materiaal is gedraaid door Dirk de Boer, die in de tijd dat hij in de polder werkte aan een gemaal het leven in Urk vastlegde op camera. Omroep Flevoland kreeg de unieke filmbeelden eerder dit jaar in bezit.

De statige uitvaart van een geallieerde vlieger die was omgekomen voor onze vrijheid was voor de Urkers ook een stil protest tegen de Duitse bezetting. Nadat het hele dorp een paar keer was uitgelopen om oorlogsslachtoffers de laatste eer te bewijzen, besloot de bezetter dat aangespoelde lichamen voortaan met minder ceremonieel in Amsterdam ter aarde zouden worden besteld. Na de bevrijding eerde Urk de gesneuvelde militairen wel weer groots.

Het Friese archief Tresoar meldde recentelijk de vondst van unieke opnames van een ondergedoken Joodse kind. Frans Kloosterman filmde de 8-jarige Lea Cohen, die anderhalf jaar in zijn gezin uit Engwierum werd opgevangen. Het is voor Friesland uniek beeld: uit heel Nederland zijn slechts vier filmpjes bekend met dit soort beelden van de onderduik.

De beelden uit 1944 verraden niks over de spannende tijd waarin het gezin leefde: op het filmpje is te zien hoe de kinderen onbekommerd spelen, schommelen, bootje varen en picknicken. Lea is vooral te zien in de tweede helft van de opnames, het meisje met de lange vlechten en donker jurkje. De andere kinderen hadden te horen gekregen dat ‘Leni van der Berg’ haar huis was kwijtgeraakt bij een bombardement in Rotterdam.

Cohen zou de oorlog overleven, net als haar ouders en broertje Mordechai. Hoewel ze uiteindelijk naar Israël emigreerde, heeft ze nog altijd contact met de kinderen van het gezin.

76 jaar na het einde van de oorlog is er meer duidelijk geworden over hoe vermoorde verzetsstrijders werden teruggevonden op de Waalsdorpervlakte: helmgrafplanter Piet Kuijt blijkt tijdens de oorlog de massagraven te hebben gemarkeerd.

Omdat hij moest voorkomen dat de duinen zouden verstuiven was de Katwijker een van de weinige mensen die het Sperrgebiet aan de kust in mochten. Hij kende de omgeving zo goed dat hem opviel waar de Duitsers vermoorde tegenstanders na hun executie hadden begraven hadden. Na de oorlog leidde hij zo onderzoekers naar de massagraven.

Piet Kuijt zweeg na de oorlog over de gruwelijkheden die hij had gezien. Dankzij nieuw onderzoek is het verhaal nu alsnog bekend geworden en kan Kuijt worden geëerd met een fietspad langs het monument in de duinen.

Voor het tweede jaar op rij drukten coronamaatregelen een groot stempel op Dodenherdenking en de viering van Bevrijdingsdag. Amsterdam sloot de Dam af zodat de koning ‘s avonds met een klein gezelschap kransen kon leggen. Veel lof oogste André van Duin met een toespraak over wat zijn vader in de oorlog als dwangarbeider had meegemaakt en wat vrijheid voor hem betekent. Het was de eerste keer dat hij Dodenherdenking op de Dam bijwoonde, andere jaren ging hij naar het Homomonument in de stad. Een dag later terugkijkend op zijn toespraak zei Van Duin dat hij niet had verwacht dat er zoveel positieve reacties op zouden komen.

Op 4 mei werden bij het Olympische Stadion in Amsterdam ook de omgekomen sporters herdacht. Zoals de Hongaarse toptrainer Árpád Weisz die in de oorlog voetbalclub DFC leidde. Gevlucht uit Italië en als een held binnengehaald in Dordrecht, maar uiteindelijk toch met zijn gezin afgevoerd naar Auschwitz.  “Het is onbegrijpelijk dat niemand een hand heeft uitgestoken om hen te helpen.”

Op Bevrijdingsdag konden dit jaar niet de gebruikelijke festivals worden gehouden. Wel kon werd om middernacht in Wageningen het Bevrijdingsvuur ontstoken. Ook waren er online vrijheidsvieringen en en werd op meerdere plekken in het land speciale Vrijheidsmaaltijdsoep uitgedeeld. Er kon dus veel nog wel.

Daarnaast hield bondskanselier Merkel alsnog haar uitgestelde 5-meilezing, die door corona vorig jaar niet doorging. Via een videoverbinding sprak ze haar dank uit voor de constructieve opstelling van Nederland na de oorlog. Ook beantwoordde ze vragen van jongeren.

Aad van Vondelen overleed 15 april op 83-jarige leeftijd. Hij was een van de mensen die vorig jaar op onze website hun verhaal met ons deelden ter ere van 75 jaar bevrijding. In drie artikelen volgden we hoe hij in de hongerwinter als kind naar Friesland werd gestuurd, daar maandenlang aansterkte en uiteindelijk terugkeerde naar huis.

Aad van Vondelen wilde dat het niet vergeten werd, de eenzame tocht kleine kinderen die weg moesten bij hun familie. En hij wilde benadrukken dat er destijds goede mensen waren die hem en anderen opvingen. Eerder schreef zijn dochter Mariska het boek Hongerkind over zijn ervaringen. 

7 jaar was ‘Aadje’ toen hij door zijn vader op de boot naar Friesland werd gezet. Ondervoede kinderen uit Delft werden naar het noorden gebracht, waar wel eten was. “Je mag ook weer mee naar huis”, zei zijn vader toen hij zag dat Aadje opzag tegen de reis. Hoewel hij niets liever wilde dan dat, dacht Aadje aan zijn broertjes thuis: als hij mee zou gaan met de boot was er een mond minder te voeden.

Aangekomen in Friesland was het samen met de andere kinderen afwachten op de kade. De oudste meisjes werden als eerste gekozen. Zij konden helpen in de huishouding. Daarna waren de oudere jongens aan de beurt, om te helpen op de boerderij. De tengere Aad bleef verloren staan op de kade. In de volgende plaats werd hij - als laatste - wel uitgekozen. Hij kwam terecht bij veldwachter Jitse Wedsinga en diens vrouw Hiltje. Met liefde heeft hij altijd aan hen teruggedacht.

Het gevoel van eenzaamheid op de boot naar Friesland is hem altijd bijgebleven. Zijn hele leven hield hij het liefst zijn eigen gezin, ‘zijn eigen zooitje’, zo dicht mogelijk bij elkaar. 57 jaar was hij getrouwd met zijn Ria. Ze kregen 2 kinderen en 2 kleinkinderen. “De beste vader die je je kon wensen”, zegt zijn dochter Mariska. 

In onze vorige nieuwsbrief kondigden we al onze uitzending aan over de Joodse Raad. Het programma is hier terug te kijken.

Het NOS Jeugdjournaal had op 4 mei een speciale uitzending over drie kinderen die een oorlog hebben meegemaakt. De Joodse Betty Metzelaar (88) was 9 toen ze met haar zus moest onderduiken. Jarenlang leefde ze in angst. Tineke van Ommen (86) woonde als kind in Nederlands-Indië en maakte daar de bezetting door de Japanners mee. Sedra (13) vluchtte voor de oorlog in Syrië en woont nu met haar gezin in Nederland.

De felle maar vaak vergeten Slag om Otterlo had vorig jaar centraal moeten staan bij de 75-jarige herdenking van de bevrijding in het Gelderse dorp. Omdat ook dit jaar een première in een speciale drive-inbioscoop niet door kon gaan, is een documentaire over de strijd op YouTube gezet.

En het NIOD heeft een podcastserie over een van de eerste en meest opmerkelijke en omstreden monumenten van ons land, het Monument van Joodse Erkentelijkheid. In Versteende Schaamte wordt verleden én toekomst van het gedenkteken besproken.

Tot zover weer onze nieuwsbrief over de Tweede Wereldoorlog. Mocht u mensen kennen die mogelijk geïnteresseerd zijn in dit onderwerp, stuur de mail vooral door, aanmelden kan in het blok hieronder. Graag tot de volgende keer!