Terug naar Bergen-Belsen

Morgen worden bij het Auschwitzmonument in Amsterdam de 102.000 Nederlandse Holocaustslachtoffers herdacht. De NOS ging samen met de Joodse Myrna Tugendhaft-Reens terug naar concentratiekamp Bergen-Belsen. Daarnaast in deze nieuwsbrief het bizarre verhaal van de 261 huwelijken van Westerbork en de ophef rond een nieuw onderzoek over het verraad van Anne Frank.

We hebben sinds de laatste editie van onze nieuwsbrief weer veel nieuwe abonnees mogen ontvangen. Van harte welkom! Wilt u eerdere edities teruglezen, dan kan dat hier. Vanaf editie 54 heeft de nieuwsbrief de huidige vorm, met nieuws over WO II en informatie over NOS-projecten over de oorlog. Eerder werden in de nieuwsbrief elke week de artikelen van 75 Jaar Bevrijding gebundeld, het project waarbij de NOS een jaar lang dagelijks terugkeek op het laatste jaar van de oorlog. De nieuwsbrief verschijnt op onregelmatige basis, gemiddeld eens per maand.

Zeven jaar is Myrna Tugendhaft-Reens als ze concentratiekamp Bergen-Belsen achter zich laat. Terwijl de bevrijders al naderen, wordt ze samen met haar vader en honderden anderen begin april 1945 nog op transport naar Theresienstadt gezet. Moeder Dolly is daar niet meer bij – twee weken eerder bezweek ze, ziek, ondervoed en volledig uitgeput.

Dolly ligt op het voormalige kampterrein begraven - érgens in de dertien massagraven van de huidige ‘Gedenkstätte Bergen-Belsen’. Meer dan 70.000 gevangenen vonden hier de dood. Zoveel dat ze aan het einde van de oorlog niet meer begraven werden. Toen de Britten op 15 april 1945 het overbevolkte kamp bereikten vonden ze er 60.000 ernstig verzwakte overlevenden, massagraven én duizenden nog niet begraven lichamen.

77 jaar later keert Myrna nog één keer terug naar Bergen-Belsen. Met haar echtgenoot Mattie en voor het eerst ook met hun oudste zoon en vier kleinkinderen.

Myrna kan het nog navertellen: in april 1945 stuiten de oprukkende Amerikanen op een lange trein met veewagons en enkele personenwagons ergens op een spoor bij het plaatsje Farsleben. Geschokt ontdekken ze de verzwakte gevangenen uit Bergen-Belsen. En ook hier een groot aantal doden.

Myrna en vader Joseph Reens overleven op het nippertje en bouwen zo goed en zo kwaad als het kan een nieuw leven op. Maar praten over de oorlog en de verschrikkelijke tijd in Bergen-Belsen valt Joseph zwaar. Hij heeft nachtmerries en Myrna wil het niet erger maken, dus ze vraagt niet door. Ze was vijf toen ze in Rotterdam werden weggehaald. Zeven toen ze terugkeerden. Natuurlijk zijn er herinneringen, flarden van hoe het was en wat ze deed. Hoe ze werden weggevoerd naar Westerbork en later de trein naar Bergen-Belsen. Hoe ze met haar moeder in de barakken sliep en hoe Dolly het weinige eten uit haar mond spaarde om aan haar te geven. Hoe vader Joseph haar tegen de regels in bij zich in de mannenbarak nam, toen Dolly ziek werd. En hoe ze samen langs het prikkeldraad achter de wagen aanliepen die het stoffelijk overschot van Dolly naar de massagraven reed. 

Pas een aantal jaren geleden ging Myrna voor het eerst met haar man terug naar Bergen-Belsen. Om dichter bij haar moeder te zijn. Eens, maar nooit meer, zei ze toen. Maar nu haar oudste zoon Michael en vier van haar kleinkinderen mee willen, heeft ze zich bedacht. Een laatste keer wil ze terug, om iets af te sluiten misschien. Ook zij heeft nooit veel verteld over het kamp, ze wilde haar kinderen er niet mee belasten. En het leven ging door: Joseph hertrouwde met een joodse weduwe en voedde Myrna met veel liefde op. Ze ontmoette de Joodse Mattie Tugendhaft en samen kregen ze twee zoons. Het leven bestond uit hard werken, een bedrijf opbouwen, kinderen opvoeden. De oudste zoon, Michael herinnert zich dat het een gegeven was: mama heeft in de kampen gezeten en dat was vreselijk. Als je ernaar vroeg, kreeg je antwoord, maar uit zichzelf sprak ze er niet over.

Ook de kleinkinderen weten het, maar er is nooit écht over gesproken. Oma is nu eenmaal een beetje gesloten, ze praat niet zo veel en al helemaal niet over zichzelf, zeggen ze. En je vraagt ook niet zo gemakkelijk naar iets dat moeilijk of pijnlijk voor iemand is. Maar Joods-zijn is belangrijk voor ze. En dus ook de Joodse geschiedenis en de Holocaust. Zeker als die zo dichtbij komt.

Samen met hun oma en opa lopen ze nu voor het eerst op het voormalige kampterrein. Een lange wandeling langs massagraven en gedenkstenen: “Hier ligt dus ergens oma Dolly…”.

Myrna vertelt wat ze nog weet. Dat het er nu heel anders uitziet: in haar hoofd ziet ze de overvolle barakken. Nu is er de indrukwekkende stilte van de hei. Ze zijn lange tijd de enigen die over het kampterrein lopen op deze dag. Moeilijk voorstelbaar hoe overbevolkt en ellendig het hier moet zijn geweest.

Bij het monument ter nagedachtenis aan alle doden staan ze stil. Voor even krijgt één van de tienduizenden doden een gezicht als de foto van Dolly tegen de obelisk wordt gezet.

Vrolijkheid, maar ook ernst ziet Saskia Aukema in bovenstaande foto. Het is de trouwfoto van Rosalie Norden en Max Wieselmann, gehuwd op 22 oktober 1943. In Kamp Westerbork.

Aukema publiceerde met Tot de dood ons scheidt afgelopen week als eerste uitgebreid over de 261 huwelijken die in het kamp werden gehouden. Het onderwerp kwam op haar pad toen ze erachter kwam dat haar eigen oud-tante een van hen was geweest.

“Het contrast kan niet groter zijn. Een huwelijk associeer je met wit, schoonheid en liefde, en dan het allerergste, een concentratiekamp, duister en vies.”

Volgens Aukema werkten de Duitsers aan de huwelijken mee om de illusie op te houden voor de bewoners van de kamp. “Het hele systeem was opgezet om mensen het gevoel te geven: ‘nou ja, zo erg zal het allemaal wel niet zijn’.”

De waarheid was cynischer. Sommige stellen werden de dag van hun bruiloft al op transport gezet. Het huwelijk van Aukema’s tante Annie met haar Hans eindigde al 36 dagen later, toen ze beiden in Sobibor werden vermoord.

Een nieuw onderzoek naar de vraag wie het Achterhuis verraadde heeft tot veel kritiek geleid. Onder leiding van een oud-FBI-agent kwam het 23-koppige team tot de conclusie dat een lid van de Joodse Raad onderduikadressen had doorgespeeld aan de nazi’s.

Omdat de theorie gestoeld is op grote aannames, noemen historici de beschuldiging ronduit lasterlijk. “Bij grote beschuldigingen heb je ook grote bewijzen nodig”, onderstreept oud-hoogleraar Johannes Houwink ten Cate. Het Zwitserse Anne Frank Fonds noemt het onderzoek grotesk en waarschuwt dat het antisemieten in de kaart kan spelen.

Een van de eerste bevolkingsgroepen die slachtoffer werden van nazi-vervolgingen waren personen die het stempel ‘asociaal’ opgedrukt kregen. Al in september 1933, enkele maanden na Hitlers aantreden, plukten SS, SD en Ordnungspolizei in een ‘Bedelaarsrazzia’ honderden mensen van straat die zij ‘werkschuw’ vonden. In de loop der jaren belandden duizenden daklozen, sekswerkers, werklozen en grote arme gezinnen in concentratiekampen. Het Vrijheidsmuseum in Groesbeek stelde er de tentoonstelling De Zwarte Driehoek over samen, naar het symbool dat de slachtoffers op hun kampuniform kregen.

Op de tentoonstelling wordt voor het eerst ingegaan op de nauwelijks onderzochte geschiedenis van de 2700 Nederlandse gevangenen die als ‘asociaal’ werden opgesloten. Verhalen over kinderkampen als Moringen, waar jongens tussen de 12 en 22 jaar oud werden vastgehouden, of Mädchen-Internierungslager Uckermark, waar meisjes tussen de 16 en 22 zaten. Ook is er aandacht voor de periode kort na de oorlog, toen ook in het bevrijde Nederland nog complete gezinnen gedwongen naar heropvoedingskampen moesten.

De tentoonstelling is te zien tot 2 oktober.

Deze stapel planken is eenmaal weer in elkaar gezet een onderduikhuisje, te zien in het Openlucht Museum in Arnhem. Het huis, een vakantiewoning, stond jaren in de bossen bij het Gelderse Warnsveld. Tijdens de oorlog zaten er Joodse onderduikers verstopt. Onder de trap en achter de schoorsteen waren verstopplekken gemaakt.

Al bijna vijf jaar ligt het huisje als een puzzel van planken in de opslag. Nu het Openluchtmuseum plek heeft, wordt het daar weer opgebouwd.

“Lieve mam, ik kreeg weer een brief van jou vandaag en ik ben blij om te horen dat alles goed gaat. Met mij gaat het wel goed, maar het eten is meestal vrij waardeloos. Liefs, je zoon Johnny. Ik hoop je snel te zien.”

76 jaar geleden schreef de 22-jarige Amerikaanse militair John Gonsalves deze brief aan zijn moeder. Gonsalves was zoals zoveel Amerikaanse militairen na de oorlog gelegerd in Duitsland. Zijn moeder heeft de brief nooit ontvangen. Onlangs dook de brief op bij een Amerikaans postbedrijf. De schrijver en zijn moeder zijn overleden maar de weduwe van John kreeg de brief.

Ook het NOS Jeugdjournaal besteedde aandacht aan de bijzondere brief:

Een beeldengroep die het bombardement op Rotterdam overleefde keert dit jaar weer terug naar de Coolsingel. Het kunstwerk hing ooit aan de gevel van de Bijenkorf in de stad, die zwaar beschadigd raakte bij de aanval. Toch kon het werk worden gered voor de heropening in 1941. Bij de sloop van het gebouw in 1959 verdween het weer uit zicht.

Tot zover weer onze nieuwsbrief over de Tweede Wereldoorlog. Kent u mensen die mogelijk geïnteresseerd zijn in dit onderwerp, stuur de mail vooral door. Aanmelden kan hieronder. Mocht u zich willen afmelden, dan kan dat ook in het blok hieronder. Graag tot de volgende keer!