Het lijken wel twee verklaringen over een Sociaal Europa die op de top van regeringsleiders zijn aangenomen. De ene verklaring is die van het Europees Parlement, de Commissie en landen als Frankrijk, Spanje, Italië en Portugal. Hierin staat dat het Sociale Europa wordt uitgebouwd en dat de Commissie met een actieplan daarop gaat toezien. In deze verklaring mag er ook best Europees beleid gevoerd worden.

In de andere uitleg van de Verklaring van Porto is het woordje ‘subsidiariteit’ onderstreept met elke markeerstift die voorhanden was. Dat is de verklaring van landen als Oostenrijk, Finland en Nederland. Zij willen dat sociaal beleid, hoezeer ook nodig in de EU, een nationale bevoegdheid blijft, waarbij de EU alleen een rol speelt als lidstaten het zelf niet aankunnen.

Tégen sociaal beleid is niemand. De coronapandemie heeft grote sociaaleconomische gevolgen gehad in alle 27 lidstaten, ook in Nederland. Alle reden om daar extra oog voor te hebben. Maar over de vraag wie er vervolgens over dat sociaal beleid gaat, lopen de meningen uiteen.

Het zal geen verbazing wekken dat de Nederlandse regering niet staat te springen om meer sociaal beleid vanuit de Europese unie. Sterker nog, vooruitlopend op de top in Porto kwam ons land vorige maand al samen met tien anderen met een verklaring.

Een verhaal vol lovende opmerkingen richting de Portugezen, het eerste halfjaar van 2021 voorzitter van de Europese Unie en de organisator van de sociale top. Dat die top op een goed moment komt, dat het goed is over de ideeën te discussiëren. Maar ondanks die mooie woorden is de eigenlijke boodschap een andere. Namelijk: niet de Europese Unie, maar de lidstaten gaan over het sociaal beleid en dat moet vooral zo blijven.

Daarom schrijven de elf landen: Any action on EU-level should fully respect the division of competences of the Union, its Member States and the social partners. Any EU initiative in these areas should be in line with the principles of subsidiarity and proportionality and needs careful consideration of different national starting points.

De verklaring van Porto van de 27 regeringsleiders en staatshoofden die gisteren werd aangenomen, staat vol mooie intenties. “Europa moet het continent van sociale cohesie en welvaart zijn”, daar wil iedereen aan werken.

De EU zal zich inzetten voor “eenheid en solidariteit en dit betekent ook gelijke kansen voor iedereen. Niemand mag achterblijven”, vinden de ondertekenaars. Maar, staat te lezen bij punt 5, dat moet wel with due regard for respective competences and the principles of subsidiarity and proportionality. Inderdaad, dat lijkt behoorlijk veel op de zinsnede uit dat non-paper van eind april. En dus is Nederland tevreden.

‘Wij zijn blij hoe de Nederlandse inzet in de conclusies terechtgekomen is’, melden diplomaten, die ook graag willen laten weten dat Nederland helemaal niet tégen verdergaand sociaal beleid is, zoals wordt gesuggereerd door critici.

“Een interessant stuk”, noemt premier Rutte de verklaring. Hij was net als de Duitse bondskanselier Angela Merkel niet fysiek bij de top aanwezig. Pvda-Europarlementariër Agnes Jongerius was er wel. Zij merkt op dat het “wel meer is dan een interessant stuk". En gelukkig ook meer dan Rutte eigenlijk gewild had. Het actieplan van de Commissie is onderschreven, inclusief de kwantitatieve doelen. Het moet over meer en betere banen gaan, de bestrijding van armoede en terugdringen van de ongelijkheid.

Ook de Franse president Macron merkt na afloop op dat deze sociale thema’s nu onherroepelijk op de agenda staan. En dat betekent dat de strijd over welke interpretatie van de Verklaring van Porto de overhand krijgt, nog lang niet gestreden is.

Aan de inzet van Portugal heeft het niet gelegen. Het land wilde als gastheer van de top een grote slag slaan om Europa ‘socialer’ te maken. Niet geheel zonder reden.

Portugal werd flink getroffen door de laatste financiële crisis. Om aanspraak te maken op de miljarden van de EU moest het flink bezuinigen. De centrum-linkse regering van premier Costa gooide het roer om en besloot na jaren van bezuinigingen geld te steken in een socialer beleid.

Het minimumloon ging flink omhoog en er kwam een beleid om de werkloosheid te bestrijden. Het sociale beleid kwam er zonder dat Portugal op de pof hoefde te leven.

In veel delen van Portugal gaat het inderdaad opvallend goed.

Zo ook in de kuststad Matosinhos, zag Sander van Hoorn:

Het ziet er allemaal rooskleurig uit. De afgelopen jaren verhoogde de regering van Antonio Costa het minimumloon flink. In 2015 kreeg een Portugees met het minimumloon nog 500 euro per maand.

Inmiddels is dat zo'n 650 euro per maand en de bedoeling is dat dat over een paar jaar is toegenomen tot 750 euro. Ruim 750.000 Portugezen zagen hierdoor hun salaris toenemen.

Catherine Moury, hoogleraar aan de universiteit in Lissabon, heeft onderzoek gedaan naar de economische keuzes van de Portugese regering en plaatst kritische kanttekeningen bij het beleid van Costa.

Hoewel het economisch met Portugal tegenwoordig een stuk beter gaat, liggen er serieuze problemen op de loer.

Volgens Moury klopt het dat Portugal sneller uit de crisis is gekomen dan landen als Griekenland en Italië. Maar het beleid van Costa is niet gratis. “Ambtenaren mochten voortaan 35 uur per week werken, maar er kwamen niet meer ambtenaren bij.”

Dit hebben ze het afgelopen jaar, na het uitbreken van de coronapandemie, vooral gemerkt in de publieke ziekenhuizen. Door het grote personeelstekort zijn daar lange wachtlijsten ontstaan voor. Ook is er volgens Moury de afgelopen jaren veel te weinig geïnvesteerd in de infrastructuur. “Het is een probleem dat je niet ziet op de korte termijn, maar zeker wel gaat merken op de lange termijn.”

Ook zijn er al jaren geen investeringen gedaan in het onderwijs en dat kan op termijn een groot risico vormen voor Portugal. Het opleidingsniveau is in vergelijking met andere landen laag. Als Portugal in de toekomst weerbaarder wil worden is het heel belangrijk het aantal hoogopgeleiden op te schroeven.

Moury spreekt dan ook van verborgen bezuinigingen. “Eigenlijk doet Costa alsof hij heel veel heeft bereikt, maar in werkelijkheid laat hij heel veel problemen gewoon liggen.” Het is daarom de vraag of Portugal het modelland is wat betreft sociaal beleid. Alles komt immers met een prijs.